עמוס לויתן | 4 הערות על הפוליטי

על הקובץ - אחד מכאן

קצת בדומה לאלתרמן שבחר ליצירתו הפוליטית ”שירי מכות מצרים“ צורה מיתית-בלדית, מסתייע גם מצאלחה בצורות השירה הערבית הקלאסית...

تتمة - more

חנן חבר

לשון מתפצלת

ספר השירים "אחד מכאן", שכתב סלמאן מצאלחה, מחייב את קוראיו לחדד את הקשבתם אל השירים החודרים שבו, שכן הם דורשים חשיבה מחדש על השירה העברית, על אפשרויותיה ועל גבולותיה.

تتمة - more

Hebrew

סלמאן מצאלחה

נולד ב-4 בנובמבר 1953 בכפר הגלילי אל-מגאר (ערבית: المغار). בשנת 1972 עבר לירושלים ומאז הוא חי בה. למד באוניברסיטה העברית וחקר את השירה הערבית הקלאסית. כתב עבודת דוקטור שעוסקת באספקטים המיתולוגיים בשירה הערבית הפרה-אסלאמית. לימד שפה וספרות ערבית באוניברסיטה העברית והשתתף בעריכת הקונקורדנציה לשירה הערבית הקדומה. סופר, משורר ומתרגם דו-לשוני. כותב ומפרסם בערבית ובעברית.

פרסם עד כה עשרה קבצי שירה מפרי עטו. כמו כן - מאמרים, טורים, שירים ותרגומים שלו מופיעים בעיתונים, במגזינים ובאנתולוגיות בערבית ובעברית, כמו גם בשפות אחרות. על ספר שיריו "אחד מכאן", שנכתב בעברית, זכה בפרס הנשיא לשירה עברית. משיריו בערבית ובעברית הלחינו והקליטו מוזיקאיים ישראלים ופלסטינים בולטים.

מבחר כתבים

 

* בּלד פי אל-חֻלֻם - ארץ בחלום (ערבית: بلد في الحلم), הוצאת ראיה, חיפה 2022.

 

* ״שרתי לך בלאדי״, אלפיים ועוד, גליון 3, 2021, עמ׳ 45-67.
 

* Writing a Homeland,  The Bancroft Library, University of California, Berkeley 2019.

* עִשְׁק מֻאַגּ׳ל - אהבה דחויה (ערבית: عشق مؤجل), הוצאת ראיה, חיפה 2016.

* פי אל-ת'רא, פי אל-חג'ר - בעפר, באבן (ערבית: في الثرى، في الحجر), הוצאת ראיה, חיפה 2013.

* פהם אל-מנטוק - בין השורות (ערבית: فهم المنطوق), מאמרים 2004-2008, ספריית אילאף 2010.

* לע'ת אם - שפת אם (ערבית: لغة أم), זמאן, ירושלים 2006.

* אחד מכאן, עם עובד, תל אביב, 2004.

* ח'אנה פארע'ה - משבצת ריקה - (ערבית: خانة فارغة), זמאן, ירושלים 2002.

* אל-עקד אל-ת'מין, (קונקורדנציה לשירה ערבית פרה אסלאמית), האניברסיטה העברית בירושלים, המכון ללימודי אסיה ואפריקה, ירושלים
1999
* ריש אלבחר - נוצות הים - (ערבית: ريش البحر), זמאן, ירושלים 1999.

* אספקטים מיתולוגיים בשירה הערבית הקדומה, (עבודת דוקטור), ירושלים 1998.

* כאלענכבות בלא ח'יוט - כעכביש ללא קורים - (ערבית: كالعنكبوت بلا خيوط), ירושלים 1988.

* מקאמאת שרקיה - סולמות מזרחיים - (ערבית: مقامات شرقية), ירושלים 1991.

* מע'נאת טאאר אלחצ'ר - שירת הציפור הירוקה - (ערבית: مغناة طائر الخضّر), אלכאתב, ירושלים 1979.


מבחר מאמרים
* "הג'ינים יצאו עם שחר", (פורסם בצרפתית), קנטרה מס' 73, פריס 2009.
* "אם תרצו, כן זו הגדה", הגדה פלסטינית.
* "על קופים וחזירים", קריאה במדרשים אסלאמיים.
* "להרוג שלושה ולנוח", על המיתוס של הקריאה "אטבח אליהוד".
* "נדודי שירה", תרבות וספרות, הארץ, 15 באוגוסט 2008.
* "כל הצפורים מוליכות לרומא", קשת החדשה, מס' 19, אביב 2007.
* "בחזרה לתקופת האבן", פנים, מס' 39, 2007.
* "מלחמת האפצ'י", פורסם: הארץ, 2 באוגוסט 2006.
* "אין נביא בעירו", קשת החדשה, מס' 17, 2006.
* "עיר הפרח המהלך", פנים, מס' 12, 2000.
* "געגועים לירושלים", ידיעות אחרונות (מוסף עצמאות), מאי 1997.
‮* "‬התרגום‮, ‬יצירה דומה ושונה‮", ‬תרגום בצדי הדרך‮, ‬עורך‮: ‬ששון סומך‮, ‬אוניברסיטת תל-אביב‮, ‬תל-אביב ‮3991.
* "‬אנשים בתוך מלים‮, ‬סקירה של השירה הפלסטינית", ‬פוליטיקה‮, ‬מס‮' 12, 8891.‬
* "הנביא הנבער ועם הספר", סדרה של 14 מסות בערבית, קריאה חדשה במקורות הערביים על יחסי מוחמד והיהודים.

מבחר תרגומים

לעברית:
* מחמוד דרוויש, זכר לשכחה, תרגום, הערות ואחרית דבר, הוצאת שוקן 1989.

* עדות, עדויות על פגיעות בזכויות האדם בגדה המערבית, הוצאת מפרש, ירושלים 1986.

* סחר ח'ליפה, הצבר, גליליאו, ירושלים 1978.


לערבית:
 * קהלת (ערבית: الجامعة)، תרגום ערבי חדש, זמאן, ירושלים, קיץ  2020.

* שיר השירים (ערבית: نشيد الأناشيد), זמאן, ירושלים, אביב 2020.

* רוני סומק, חלב אריות (ערבית: حليب سباع), שירים, הוצאת אבן לוקמאן, מצרים 2010.

* חיים גורי, "אצעדה המבקשת את קרסולה" (ערבית: "خلخال ينتظر الكاحل"), מבחר שירים עם מבוא, משארף 30, 2007.

* אהרון שבתאי, "מולדת שכיזופרנית" (ערבית: "شيزوفرينيا الوطن"), מבחר שירים עם הקדמה, משארף 23, 2004.

* אגי משעול, "שירים" (ערבית: ''قصائد"), משארף 17, 2002.

* אפרים סידון, אוזו ומוזו מכפר קאקארוזו (ערבית: أوزو وموزو من كفر كاكاروزو), נצרת 2000.

* דרור גרין, אגדות האינתפאדה (ערבית: حكايا الانتفاضة), ירושלים 1990.

* ירושלים, מחקרים על תולדות העיר (ערבית: القدس، دراسات في تاريخ المدينة), הוצאת יד יצחק בן צבי, ירושלים 1990.



עריכה:
* סיפורי התנ"ך בציור המוסלמי, (ערבית: قصص التوراة في الرسومات الإسلامية)، מוזיאון ישראל 1992

***

For Arabic, press here
For English, press here

***

חזרה אל: מצד אחד

تتمة - more

محمد عبد الدايم هندام | "الوطن والهوية في ديوان אחד מכאן - واحد من هنا

د. محمد عبد الدايم هندام ||

"الوطن والهوية في ديوان אחד מכאן - واحد من هنا للشاعر سلمان مصالحة"

مصدر: مجلة كلية الآداب والعلوم الإنسانية, عدد 39 ج 4، أكتوبر-ديسمبر 2021

 ملخص
استهدف البحث دراسة أبعاد الوطن في الديوان المكتوب بالعبرية "واحد من هنا" للشاعر سلمان مصالحة، أحد أدباء فلسطيني الداخل،

تتمة - more

סוכן כפול בעברית

עמרי הרצוג

סוכן כפול בעברית

בין הקריאה בוורף ובמצאלחה עלתה בי השאלה, איזו מטלה של חירות פואטית ופוליטית נתונה בידי מי שיוצר בשפה שאינה שפת אמו. ההוגים הצרפתים דלז וגוואטרי נדרשו ב-1975 לסוגייה הזאת וטבעו את המושג "ספרות מינורית" במסגרת מחקרם על קפקא; הם טענו שהאפקט המרכזי של טקסט מינורי, כלומר זה שנכתב בשפה שאינה שפת המקור התרבותי של היוצר, הוא של דה-טריטוריאליזציה, משמע התקה או תפנית פיסית שעובר טקסט משפת המקור לשפת הגלות או לשפת הטריטוריה החדשה.

לטקסט המינורי אין מקום משל עצמו: הוא פועל בחלל שבין מרחבים נתונים - מרחב שפת המקור ומרחב ההתארחות של היצירה. ספר שיריו הראשון בשפה העברית של המשורר וחוקר הספרות סלמאן מצאלחה, "אחד מכאן", מייצג את התנועה הזאת: "אני כותב בלשון העברית, / שבשבילי איננה שפת אם, / כדי ללכת לאיבוד בעולם. / מי שלא הולך לאיבוד לא / ימצא את השלם"; ותנועה זו מייצרת בתורה חוויה פואטית נדירה במורכבותה הלשונית, הרגשית והתודעתית. ספר השירה העברי הצנום הזה הוא לטעמי יצירת מופת.

המעמד הלשוני הייחודי של שירת מצאלחה מאפשר לנהל משא ומתן עם היחסים הפוליטיים הנזילים שמגדירים את כללי ההשתייכות לנופים הקהילתיים הטבועים בשפה העברית. אלו יחסי משא ומתן שמהווים גם עול פוליטי - שלעתים מכריע יצירות מינורית מסוימות - אך גם עשויים לספק פריווילגיה יצירתית, משום שהמניפולציה הפואטית אינה מבוצעת על חומרים לשוניים יציבים וידועים מראש, אלא על עצם קביעותם ומוכרותם.

שיריו של מצאלחה מתמסרים להזרה כפולה: זו הנעוצה במדיום השירי עצמו, וזו הנעוצה בשימוש בכל שגרת תיאור או מבנה דקדוקי שמפעיל אותו. מצאלחה, הסוכן הכפול של הדובר בשפה, מנצל אותה באופן עדין, מודע לעצמו ומתוחכם, ומגייס חופש יצירתי והבעתי יוצא דופן; הוא כותב: "מכיוון שאין לי שום ממשלה, עם / או בלי ראש, ואין שום יושב ראש / שעומד על ראשי. אני יכול בנסיבות / מקלות שכאלה, להרשות לפעמים / לעצמי, להיות בן אדם, / קצת חופשי".

___

אחד מכאן, מאת סלמאן מצאלחה. הוצאת עם עובד, 70 עמודים

פורסם: הארץ, תרבות וספרות, 18 ביוני 2004

***

تتمة - more

הכוח לשחרר ציפורים

רוני סומק

הכוח לשחרר ציפורים

"אחד מכאן", ספר שיריו של סלמאן מצאלחה, כתוב בנקודת המפגש בה שפתי הערבית נושקות לשפתי העברית. "אני משורר ערבי" הוא אומר בשיר אחד, והשיר הסמוך לו מתחיל בשורות "אני כותב בלשון העברית,/ שבשבילי איננה שפת אם...". בכל מקרה, שפת השירה של סלמאן מצאלחה מצליחה לדייק מאד ביכולת לרצף את המרצפות עליהן ירקד הטנגו. "ערבי", הוא כותב באחד משיריו, "הולך ליד הקיר,/ נושא על גבו/ קופסאות שימורים/ ברחובות ירושלים.//יהודי/ חולף על פניו./ לופת בשתי ידיו/ חתול סיאמי/ מילל." המרחק בין "קופסאות השימורים" ל"חתול הסיאמי" מתכווץ מאד בשירי סלמאן מצאלחה. הוא מצליח להשאיר את כל סימני השאלה ולהוסיף את הצבעים מאזור הדמדומים שבין שחור ללבן.

לפעמים האמירה ישירה ולפעמים היא סוללת לעצמה דרך פרטית מאד, כמו ,למשל, בשיר "כלוב":
"על כף ידה ציירו האחרים/קוים של כלוב, וכלאו בו/את קורות חייה. ואני/בהיותי בן ערב, שונא/ציפור בשבי. בכל פעם / שנתנה לי את ידה,/ מחקתי קו.// ושחררתי ציפורים". בשיר הנפלא הזה גאוות היחידה ("ואני ,בהיותי בן ערב") עובדת שעות נוספות. אפשר לקרוא אותו גם כשיר ארס-פואטי וללמוד משבי הציפורים על שבי המלים רגע לפני שהן משתחררות להיות לשיר. אך יותר מכל זהו שיר אהבה. בדרך כלל, נתפסת האהבה כהסכמה הדדית להיכנס יחד לכלוב מטפורי (ראו ,למשל, את "את חרותי", שירו של ג'ורג' מוסטקי). ב"כלוב" מתחזקת האהבה בכך שהגבר מוחק את שרידי הכלובים הקודמים בהם נכלאו "קורות חייה" של האהובה.

רוח נוספת הנושבת בין השורות היא רוח ההומור. ב"השיר על מאיה" הוא מתאר "את הקו שנמתח באויר/ בין שפתיה לאזני". זהו הקו שבין התמימות המקסימה של הילדה "שבקשה שאכתוב עליה" לבין רצינותו של המשורר שהרשה לצער העולם לנוח על כתפיו. בהמשך, כאשר ישתכנע, הוא יגיד "ככה זה כשתופסים / משורר עם נייר / בעונת מעבר".

"עונת מעבר" המעוררת הומור ב"השיר על מאיה" היא ,לדעתי, בהקשר אחר גם הקופסא השחורה של שירי הספר. מצאלחה לא מפסיק לבדוק את המעברים שבין כפר לעיר שבין שפה לשפה. "על מה תסב אהבה/בקיץ העצל?" הוא שואל בשירו "חלום" ועונה:"על שיר ולהבה /ועל חורי הצל". המעבר החד הזה שבין "להבה" לבין "הצל" הוא השריר השירי של שירתו. היכולת לעמוד בתחנת הגבול ולצייר בכוח רב באותו עט. ובקשר לצבע הדיו? לאחד משיריו הוא קרא "שחור, אבל ירוק".

____

פורסם ב: עתון 77, מס‘ 291, יוני 2004

***

تتمة - more

נכבוש את העולם בלי אף ירייה

מצאלחה. "כל מהותה של הומלנד היא החילוניות. לא פעמוני כנסייה, לא מואזין, לא תקיעות שופר. הדת תהיה עניין פרטי וייאסר כל ריטואל פומבי. יחול גם איסור מוחלט על מפלגות על בסיס דתי"

تتمة - more

حنان حيڤر || الكتابة بلسان متشعّب

حنان حيفر

الكتابة بلسان متشعّب

المجموعة الشعريّة "إحاد مكان" (عبرية: אחד מכאן) الّتي كتبها سلمان مصالحة، تجبر من يقرأها على أن يصيخ السّمع إلى القصائد الثّاقبة الّتي تضمّها، إذ أنّها تتطلّب من القارئ إعادة تفكير بالشّعر العبري، بإمكانات هذا الشّعر وبحدوده.

كشاعر عربيّ يكتب باللّغة العبريّة يرسم مصالحة من جديد حدودَ الأدب العبري الإثنيّة، تلك الحدود الّتي تبدو متجانسةً وأُحاديّةَ الطّابع. إذ أنّ الأدب العبري يضع بصورة دائمة شرطًا خفيًّا، غير أنّه شرطٌ صارمٌ، للتّعامل مع كلّ من يشمله أو لا يشمله هذا الأدب، وهذا الشّرط يشير إلى كون هذا الأدب أدبًا يهوديًّا. ولكن، عندما يكتب أديب عربيّ باللّغة العبريّة، وعلامات اللّغة العبريّة في كتابته لا تشير بالضّرورة إلى كاتب يهودي، فإنّ الطّريق إلى تمثيل هويّة هذا الأدب القوميّة تنفتح على مصاريعها.

إنّ مجرّد وجود نشاط لأدباء عرب في الأدب العبري، وبشكل دراماتي - ظهور كتاب أنطون شمّاس »عربسك« في العام ٦٨٩١ - يغيّر بصورة جذريّة التّعريفَ الّذي يحصرُ مصطلحَ »الأدب العبري« ضمن نطاق "الأدب اليهودي"، كما يُلزمُ قرّاءَ العبريّة على الاعتراف بأحد التأثيرات المباشرة لـ »التّجربة الإسرائيليّة« على تعريفات وحدود الأدب العبري.

سلمان مصالحة يكتب بحساسيّة متناهية ودقيقة من موقع الأقليّة القوميّة التي تعيش بصورة متحفّظة داخل "فَقَار" (canon) الأدب العبري. هذا الموقف يعود ويتحدّى الفَقَار العبري، من خلال الصّوت الآخر الّذي يُدخله الكاتب إلى لغة الشّعر العبري. إذ أنّ النّسيج اللّغوي لدى سلمان مصالحة يخلق لغةً شعريّة مُدهشة ومُبلورة وصوتًا شعريًّا موسيقيًّا؛ كما أنّه يحافظ بشكل كبير على تجانس هذه اللّغة وعلى كونها لغة شعريّة "صحيحة".

لكن، بفعله هذا، فهو يستجيب استجابة تظاهريّة إلى توقّعات القارئ العبري الّذي ينتظر العثور على صيغة كتابيّة عربيّة تبدو للوهلة الأولى "نموذجيّة". ومن خلال عمليّة مميّّزة، لما أطلق عليه كلٌّ من جيل ديلز وفليكس چواطاري اسم "الأدب المينوري"، فهو يقوم بضعضعة وتقويض الأسس الّتي يقوم عليها "الأدب الماجوري" العبري، وذلك من خلال عمله داخل هذا الأدب وفي لغة هذا الأدب المسيطر. يقوم مصالحة بابتداع لغة خاصّة به داخل لغة الشّعر العبري بواسطة كتابة پاروديا على النّظرة النّمطيّة لشعريّة عربيّة متوقَّعَة منه، وهكذا فهو يخلق توتّرًا شديدًا بين ما هو من المفروض أن تكون قصيدته وبين ما هي بالفعل.

مثال بارز على ذلك هي قصيدة "شقائق نعمان: قصيدة فلسطينيّة"، المهداة إلى جدّة زالي چوريڤيتش. في هذه القصيدة ثمّة صدى لمنمنمة ياپانيّة تنتهي بقفلة تضمينيّة:

البحيرة تَسَلّقَتْ مُنذُ أَوانٍ بعيد
فُروعَ الشّجَر.
الفَلاّحُ يحرثُ الحقول
حافيَ القَدَمين.
لا ينتبهُ ساعةَ الصّباح
إلى الرّبيع المقترب.

شَقائقُ النّعمان حَوالَيْه
قَدْ أزهرتْ
سُطوحَ قرميد. (ص 42)

للتّعبير "قد أزهرت" موقعٌ مضاعَف: إنّه يُكملُ جملة "شقائق النّعمان حواليه / قد أزهرت"، كما أنّه يبدأ جملة أخرى "قد أزهرت / سطوحَ قرميد". وهكذا فهذه القصيدة ذات المبنى البسيط إلى حدّ بعيد (المُتوقَّع، وذي الطّابع المُنَمَّط) تحمل في نهايتها تعقيدًا غير متوقَّع يُضعضعُ استيعابها المُسَطَّح والمُبسَّط النّابع من نظرة مُسبقَة نمطيّة.

هنا أيضًا تُشكّلُ السُّخرية سلاحَ مصالحة ككاتب لـ "أدب مينوري" يقوم بضعضعة اللّغة والفَقَار الّذي يعمل فيه. ينهي مصالحة القصيدة الأولى في الكتاب بعنوان "پريحاه" (وهي مفردة عبريّة لها دلالة مضاعفة إزهار، أو طَفَح) بواسطة وَقْعَنَةٍ (realization) للتّعبير الشّائع في اللّغة العبريّة الدّارجة "يُسبّبُ لي طَفَحًا" (بمعنى: يثيرُ أعصابي)، حيث يتحوّل التّعبير إلى تعامل مباشر مع المشهد الإسرائيلي الآخذ في الفراغ من حوله. في مقابل النّقص والعدم اللّذين يخيّمان على المشهد، يقف الخريف والعصف اللّذان "يجرحان النّفس كما الموسى،/ وُيسبّبان طفحًا في العينين" (ص ٧). الطّفحُ في العينين يُغَيِّرُ بشكلٍ ساخر مشهدَ الأشجار والإزهار الّذي من المفروض أن يكون موجودًا وملء العينين، إلاّ أنّه بات في عداد العدم.

روح ساخرة بصورة خاصة تُخيّم على القصيدة الّتي تحمل عنوان "عن الإيمان بالتّمائم كوسيلة لإحلال السّلام في الشّرق الأوسط"، والّتي تشتمل على عنوان ثانويّ "قصيدة عن التّعايش اليهودي العربي" (ص 34). هذا القالب النَّصّي الّذي يُضعضعُ مفاهيم القارئ المتعلّقة بحدود الأدب العبري، اليهودي من النّاحية الإثنيّة، يتطوّرُ في بعض قصائد الكتاب من خلال تَبَنٍّ ثابت لمبنى مُقَفّى يدمج بين قافية داخليّة وقافية خارجيّة، ما يُضفي على القصيدة تناغُمَها الثّابت، والّذي يبدو ساذجًا ظاهريًّا.

غير أنّ هذا النّغم - على سبيل المثال، في قصيدة "بالادة عربيّة" - يعرضُ نصًّا استشراقيًّا، ذا طابع مُنَمَّط، مقلوبًا رأسًا على عقب؛ وبكلمات أخرى، إنّه نصّ مكتوب عن الشّرق ولكنّه يأتي من جهة الشّرق وليس، كما هو معهود، من جهة الغرب الّذي ينظر إلى الشّرق نظرة استشراقيّة:

صاعدٌ إلى قمم الجبال،
كما أغنية تأتي وتروح،
في قرارة ذاته يُغنّي.
النّفسُ - حطامٌ وخواء.

عدّ آلاف اللّيال.
ولم يأت السَّحَر.
وفي شعاب الصّحراء
تقطّرَ عرقُ الرّمال. (ص 71)

إنّ مصدر هذا الموقف الّذي يظهر جليًّا في القصائد والذي غايته الضعضعة والتقويض هو الإدراك العميق بأنّ هذه القصائد تُكتَب في وضع من العنف والموت. في قصيدة "برج العقرب"، وهي قصيدة تقوم برسم صورة ذاتيّة، فإنّ النّبرة الشّعريّة تنمو كما لغة تتشعّب إزاء وعي عميق بوجود كارثة:

وعلى مرّ السّنين، تعلّمتُ
أن أسلخَ عنِّي جِلْدِي.
كما لو أنّني ثعبان سُبِيَ
بين مقصّ وأوراق.
هكذا حُتم مصيري
بكلمات مشتقَّة من جذور
الألم. مع لسان بشعبتين،
واحدة عربيّة - تحفظ ذاكرةَ
الأمّ. ثانية عبريّة - في ليالي
الشّتاء للحُبّ. (ص 21-31).

كتابة الشّعر هي كردّ فعل الثّعبان إزاء الخطر الّذي وجد نفسه فيه. يُلصقه المقصّ إلى الورق فتأتي نتيجة القصّ الإستعاري على شكل "كلمات مشتقّة". يخلع الثّعبان جلده في مواجهة الخطر - فتكون النّتيجة لغة تتشعّب شعبتين، كلسان الثّعبان. يخلق مصالحة انفصالاً داخليًّا في لغته الشّعريّة، ما يتيح له التّوجّه إلى الجمهور العبري من وراء قناع. إنّ كتابته الشّعريّة هي ما يمكّنه من البقاء بقوّة بين عضوين متشعّبين من خلال تبنّي تَصَوُّرٍ ما بعد كولونياليّ، وهي حالة وسطيّة للاضطهاد الّذي يعمل بطرق غير مباشرة. ولذلك، فهو عندما يعلن عن التّشعّب والفصام فإنّما يفعل ذلك بواسطة تقفية، أو تسجيع التّناقضات في مفردتي "الحفظ" و"الحبّ"، اللّتين تنضمّان إلى "الألم"، وهي جميعًا مفردات متساجعة في العبريّة.

إنّ تمثيل المكان الّذي يكتب منه الشّاعر هو تمثيل لمكانٍ عنيف لا مخرج منه:

ما أسرعَ تَغيُّر العالَم.
وعندي، بلغَ السّيلُ
الزُّبى. آلت الأمورُ إلى
حالٍ عدلتُ فيها عن
التّفكير بالخريف.
لأنّه، من هذا المكان،
لا يوجد إلى أين نروح.
ومن الحديقة، اقتُلعت
الأشجارُ، وغابت في العدم.

وفي هذه الأيّام،
خطرٌ الخروج للشوارع
في البلاد. الشّارعُ
رطبٌ للغاية.
دم يسيلُ في الشّريان
الرّئيسي... (ص 40)

من خلال لفتة تجاه داڤيد أڤيدان "لا يوجد إلى أين نروح..." يقوم مصالحة بفكّ رموز التّعبير الشّائع واليومي "شارع رطب" بوصفه عنفًا نابعًا من رطوبة أخرى. "دم يسيل في الشّريان الرّئيسي". ومرّة أخرى، تنتهي هذه القصيدة المموسقة بالوعي بأنّ هذا المكان هو مكان عنيف مسدود المخارج. وهكذا أيضًا يُنهي قصيدة "قصيدة وطن" بـ "بلادٌ تدرّ الحليب والعسل، ووطن مشئوم" (ص 41)، وعلى هذا المنوال ينهي قصيدة "عمليّة قيصريّة": "في غرفة خلفيّة، يمرّ هذا المساء/ عبر عمليّة قيصريّة، وطنٌ مُغتَصَب". (ص 31). وهكذا ينهي الموتُ ورموزه عدّة قصائد في هذه المجموعة. كذا أيضًا في قصيدة "بُقَع ألوان" الّتي تنتهي بـ "الحفرة الفاغرة فاها" (ص 8)، وهكذا في "صورة شخصيّة" الّتي تنتهي بتعليق صاحب الصّورة نفسه على الحائط.

الوعي بكون هذا الشّعر يُكتب في مكان مصاب بداء العنف يعود فيطرح حالة التّشعُّب والفصام كطريق وحيدة للبقاء. ففي قصيدة "أنا أكتب العبريّة" فهو يكتب:

"أكتب باللّغة العبريّة،
الّتي ليست لغة أمّ لي،
كي أضيع طريقي في هذا العالَم.
مَنْ لا يُضيعُ طريقَه، لن يعثرَ على الكمال". (ص 51)

فقدان وإضاعة الوُجْهَة (orientation) - للغة وللهويّة من بعدها - تظهر في القصيدة بوصفها الطّريق الوحيدة للوُجهة في عالَم مليء بالعنف، ومن هُنا فهو يصبح قاب قوس أو أدنى من تشخيص عشوائيّ وعَرَضِيّ لشركاء الدّرب، ذوي الصّلة بالموضوع وغير المزروعين في هويّة محدَّدة: "وسألتقى بأناس/ كثيرين. وسأجعلهم جميعًا زملائي./ من ذا الغريب؟ / من ذا البعيد والقريب؟/ لا غربة في تفاهات الدّنيا / لانّ الغربة في الغالب/ تكمن في قلب الإنسان" (51-61). الحاضرون من حوله، وعلى وجه الخصوص هو ذاته، ليسوا ذوي هويّة محدّدة ذات خصوصيّات واضحة المعالم:

لأنِّي لا حكومةَ لي،
مع أو بلا رأس، وليس لي
من رئيس جاثمٍ فوق رأسي.
أستطيع، في هذه الظّروف الشّفيعَة
أن أكون حرًّا بعضَ الشّيء« (ص 24)

فالهويّة الّتي يختار أن يُعرّف فيها ذاته، تتّصل بالمكان من مجرّد الحضور الأصلانيّ فيه، وليس من خلال هويّة قوميّة أيًّا كانت: »وكنتُ يهوديًّا، قبل أن يعومَ يسوعُ على مياه طبريّة (...) وكنتُ مُسلمًا في بلدِ المسيح، وكاثوليكيًّا في الصّحراء" ص 56-57).

فليس الوطن سوى بناية سكنيّة متعدّدة الشّقق، كما في قصيدة لذكرى إميل حبيبي:

في صفّ الأشجار الغارقة في الصّخور
إنزرع رجال، نساء ووجوم. قاطنو
بيت الشّقق المسمّى الوطن.
يهود لم أسمع صوتهم،
عرب لم أفهم كنههم،
ومعزوفات لم أعرف تشخيصها
في اللّحظة الهامدة. ... (ص 26)

سلمان مصالحة يتحدّى العلاقة القائمة مع المكان، تلك الّتي تستند إلى هويّة قوميّة، ويتحدّى الإدّعاء القائل بأنّ الهويّة القوميّة هي الوحيدة الّتي بوسعها أن تمنح الفرد الحريّة. ففي قصيدة »أبي أيضًا« فهو يطرح خيارًا لوجود مستقلّ مقابل رموز السّلطة في البلاد - إنّه يطرحُ خيار حريّته هو الّذي يعيشُ في مواجهة مع حكّام البلاد، ورغمًا عن أنوفهم:

لأبي الّذي ولد في سفح الجبل
ونظر إلى البحيرة، لم يكن أبدًا
جوازُ سفر. ولا حتّى تصريح عبور.
لقد تخطّى الجبال، حينما
لم تجرِ الحدود في النّهر.
لأبي لم يكن في الدّنيا
جوازُ سفر، ليسَ لأنّه
بلا أرضٍ أو بصمات، بل
لأنّ الأرض سكنت باطمئنان
في راحتيه. ومثلما لم تهرب
الأرض من راحتيه، وتمضي إلى
ما وراء البحار،
أبي- أيضًا. (ص 52)

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

حنان حيفر: هو باحث وناقد إسرائيلي بدرجة بروفيسور في موضوع الأدب العبري في الجامعة العبرية في القدس. نُشرت المقالة العبريّة في ملحق كتب لصحيفة “هآرتس”، 3 مارس 2004.

عن المجموعة الشّعريّة العبريّة للشّاعر سلمان مصالحة، إحاد مكان -In Place- والّتي صدرت عن دار النّشر عام عوڤيد، تل-أبيب 2004.

نقلاً عن العدد 25 من مجلّة "مشارف" الحيفاوية.

تتمة - more

Arabic

سلمان مصالحة

ولد في 4 تشرين الثاني 1953 في بلدة المغار العربية في الجليل. في العام 1972 انتقل إلى مدينة القدس للدراسة الجامعية، وهو يعيش في المدينة منذ ذلك الوقت. درس في كلية الآداب في الجامعة العبريّة وحصل على شهادة الدكتوراة في الأدب العربي، حيث كتب أطروحة تبحث في المناحي الميثولوجيّة في الشّعر العربي القديم. عمل لسنوات مدرّسًا للأدب العربي في الجامعة العبريّة، كما وشارك في إعداد وتحرير المعجم المفهرس للشّعر العربي القديم، الّذي صدر منه مجلّد ضخم في العام 1999.

يكتب باللّغتين العربيّة والعبريّة، كما يقوم بترجمة أعمال أدبيّة من العبريّة للعربيّة وبالعكس، بالإضافة إلى ترجمات من الإنكليزية. لقد صدرت له حتّى الآن 10 مجموعات شعريّة، كما أنّ مقالات ودراسات كثيرة بقلمه، في مجالات ثقافية، اجتماعية وسياسية بالإضافة إلى ترجمات من شعره، تظهر في دوريّات ومجلات وأنثولوجيّات عالميّة وبلغات مختلفة. عن مجموعته الشعريّة باللّغة العبريّة، "داخل المكان"، حاز على جائزة رئيس الدّولة للشّعر العبري.

مؤلفات

* بلد في الحلم - دار راية للنشر، حيفا، خريف 2022.

 

*  Writing a Homeland,  The Bancroft Library, University of California, Berkeley 2019.

* عشق مؤجل - دار راية للنشر، حيفا 2016.

* ما نحن؟ (مجموعة مقالات نشرت في الصحافة العربية 1994-2004) - منشورات زمان الرقمية، 2015.

* في الثرى، في الحجر - دار راية للنشر، حيفا 2013.

* فهم المنطوق - مسائل تراثية وأبعاد راهنة، مقالات 2004-2008، مكتبة إيلاف 2010.

* لغة أم، منشورات زمان، القدس، صيف 2006.

* داخل المكان (بالعبرية: אחד מכאן)، منشورات عام-عوڤيد، تل-أبيب 2004.

* خانة فارغة، منشورات زمان، القدس 2002.

* ريش البحر، منشورات زمان، القدس 1999.

* مقامات شرقيّة، القدس 1991.

* كالعنكبوت بلا خيوط، القدس 1989.

* مغناة طائر الخُضَّر، منشورات الكاتب، القدس 1979.

* المناحي الميثولوجيّة في الشّعر العربي القديم (أطروحة دكتوراة بالعبرية)، الجامعة العبرية، القدس 1998.

* العقد الثّمين في دواوين الشّعراء الستّة الجاهليّين، طبعة جديدة ومعجم مفهرس، تقديم بالعربية والإنكليزية (إصدار مشترك مع ألبير أرازي)، سلسلة مكس شلوسنچر التّذكاريّة، معهد الدراسات الآسيوية والأفريقية- الجامعة العبريّة، القدس 1999.

مقالات مختارة

* "النّبي الأمّي وأهل الكتاب"، سلسلة من 14 مقالة، دراسة جديدة في المصادر الإسلاميّة حول العلاقة الإشكالية بين محمّد وأهل الكتاب. نُشرت أيضًا في: "شفاف الشرق الأوسط"، 2009.

* "مدينة الزهرة الماشية"، زوايا 10-11، بيروت 2005.

* "كلّ الطّيور تؤدّي إلى روما"، مشارف عدد 24، حيفا 2004.

* "بلد من كلام"، مشارف، عدد 18، حيفا 2002.

* "على قدر خيلي تكون السّماء"، مشارف عدد 1، حيفا 1995.

ترجمات مختارة

للعربية

كتب:
* الجامعة، سلسلة أسفار التوراة، منشورات زمان الرقمية، القدس، صيف 2020. 

* نشيد الأناشيد، سلسلة أسفار التوراة، منشورات زمان الرقمية، االقدس، ربيع 2020.

* روني سوميك، حليب سباع، مختارات شعرية، سلسلة المجتمع الإسرائيلي، دار ابن لقمان للنشر والتوزيع، مصر - المنصورة 2010 .

* أوزو وموزو من كفر كاكاروزو، افرايم سيدون، مركز أدب الأطفال العربي في اسرائيل، 2000).
* حكايا الانتفاضة، درور چرين، القدس، 1990.

* القدس - دراسات في تاريخ المدينة، منشورات ياد بن تسڤي، القدس 1990.

دوريات:
* حاييم چوري، "خلخال ينتظر الكاحل"، مختارات شعرية، مشارف، عدد 30، 2006.

* أهارون شبتاي، "شيزوفرينيا الوطن"، مختارات شعريّة، مشارف، عدد 23، حيفا 2004.

* آچي مشعول، مختارات شعريّة، مشارف، عدد 17، حيفا 2002.

* برايتن برايتنباخ، "الحياة في مكان آخر"، مختارات شعريّة، مشارف، عدد 15، حيفا 1997.

* ڤيسلاڤا شيمبورسكا، "قصائد"، مختارات شعريّة، مشارف، عدد 13، حيفا 1997.

* شيموس هيني، "الخارج من السحر"، مختارات شعريّة، مشارف، عدد 5، حيفا 1995.


للعبرية
كتب:
* ذاكرة للنّسيان، محمود درويش، منشورات شوكن، تل-أبيب 1989.

* شهادة، مجموعة شهادات عن الإحتلال الإسرائيلي، منشورات مفراس، القدس 1986.

* الصّبّار، سحر خليفة، منشورات چاليليو، القدس 1978.


تحرير 
* قصص التوراة في الرسومات الإسلامية، متحف إسرائيل، القدس 1992

***
For Hebrew, press here
For English, press here

***

اضغط للعودة إلى: من جهة أخرى

تتمة - more